Lata dziewięćdziesiąte XIX wieku w zaborze rosyjskim. W kieleckim gimnazjum rozpoczynają naukę Marcin Borowicz i Andrzej Radek. Marcin, syn szlachcica, boleśnie przeżywa rozstanie z domem rodzinnym, nieco zagubiony łatwo poddaje się szkolnemu rygorowi, co więcej - daje się wciągnąć w rusyfikacyjną "działalność naukową" popieraną przez dyrekcję. Dla Radka, dziecka z czworaków, gimnazjum jest jedyną szansą awansu - chociaż nie za wszelką cenę. Mimo wielu różnic, między chłopcami rodzi się przyjaźń. Dzięki tej przyjaźni i przybyłemu z Warszawy Bernardowi Zygierowi, Borowicz otrząsa się ze swego zniewolenia: kiełkują w nim uczucia patriotyczne. To miara dojrzałości, podobnie jak pierwsze uczucie do pięknej Biruty. Film Pawła Komorowskiego jest kinową wersją serialu TV według powieści Stefana Żeromskiego.